Levensbeschouwingen – We geven eindeloos betekenis aan een continu veranderende wereld en zien daarom door de bomen het bos soms niet meer. Ik sprak met cultureel antropoloog André Droogers die een praktische zingevingsgids schreef om de moderne mens op weg te helpen.
De politieke kieswijzers zijn nog niet uit beeld of er duikt nieuw gereedschap op om de Nederlander door een woud van mogelijkheden te loodsen. Iedereen die zijn levensbeschouwing wil duiden kan zich nu een weg banen door de Kieswijzer levensbeschouwing. Aan de hand van stellingen als ‘de mens is maar een stipje in het heelal’ of ‘de mens is uniek in het heelal en daarom groots’ bepaalt de lezer zijn levensvisie. Auteur en emeritus hoogleraar culturele antropologie André Droogers maakte er een compact boek van. Met onder meer levensstijlen, wereldbeelden en het zelf als thema. Droogers publiceerde eerder Zingeving als spel, waarin hij waarschuwt voor verstarring in georganiseerde levensbeschouwing zoals godsdiensten wanneer macht de overhand krijgt.
Hebben we levensbeschouwingen nodig?
“De globalisering en onttakeling van de zuilen veranderden het Nederlandse levensbeschouwelijke landschap. Religies als de islam verschenen op het toneel. Extra reden om te bedenken waar je zelf staat en hoe je daarmee omgaat. Hoe verhouden we ons tot andere inzichten en visies? Zeker wanneer een levensbeschouwing aanleiding geeft tot conflict is dat zinnig, als we tenminste hechten aan een coherente samenleving. Daarnaast heeft de individualisering ons meer keuzevrijheid gebracht. Dat klinkt positief, maar mensen worden overstelpt met mogelijkheden. De media, de nieuwe leveranciers van betekenisgeving, spelen daarin een grote rol. Tijdschriften als Happinez komen iedere maand met een ander aanbod.
We hebben overigens allemaal een levensbeschouwing, alleen niet altijd expliciet. Soms speelt ze pas op bij belangrijke dilemma’s of wanneer we een situatie moeten interpreteren en denken: wat overkomt me nu? Bekend zijn de momenten waarop we pijnlijk geconfronteerd worden met de onbeheersbaarheid van het leven. Als je merkt dat relaties niet altijd te sturen zijn of dat het leven eindig is.”
U probeert zoals in uw vorige boeken een brug te slaan tussen religieuze en seculiere levensvisies.
“Ik trek het begrip geloof breder. Als je enkel kijkt naar de enquêtes van het tienjaarlijks onderzoek God in Nederland, dan is geloof al gauw religieus. Wanneer je het definieert als een overtuiging gebaseerd op onbewezen vooronderstellingen, dan vallen veel seculiere levensvisies daar ook onder. Het ideaal van een duurzame samenleving bijvoorbeeld, is gefundeerd op aannames over maakbaarheid. Religie wordt geassocieerd met het transcendente, datgene wat ons overstijgt. Daarbij kun je aan God denken, maar ook aan de natuur of de dood. En daarmee hebben we allemaal te maken, religieus of niet.”
Dit artikel lees je gratis. Wil je me helpen verder te werken aan mijn onderzoek naar zingeving en kwaliteitsartikelen hierover? Doneer dan onderaan een bedrag naar keus.
Onze ervaring van transcendentie zit hem volgens u in ons vermogen betekenis te geven.
“Daar is de mens geweldig goed in en uniek. We benoemen de wereld om ons heen en krijgen zo grip op wat ons overstijgt. We roepen beelden op waarmee we betekenis geven en communiceren. Heilige geschriften grossieren in die beeldvorming. Maar het goddelijke is er slechts één invulling van. Ook kunst communiceert op die manier. Omdat de wereld continu in beweging is, dekt onze betekenisgeving uiteindelijk nooit de hele lading. Daarom blijven we ermee doorgaan en kunnen we altijd weer verder kijken. Wat je nu voltooid leven noemt, kun je volgende week als onvoltooid beschouwen wanneer het je eigen oma betreft. Levensbeschouwelijke instituties spelen hierop in door dit proces in te dammen en het aantal mogelijkheden te beperken. Zo bouwen we routine in.”
Mensen lijden aan doelloosheid, schrijft u, ze hebben moeite een doel te vinden. Terwijl we volop betekenis geven en daar een doel aan kunnen koppelen. Een mankementje?
“Dat we eindeloos betekenis geven, wordt vaak gepresenteerd als gave. Die maakt ons tot de kroon der schepping. Maar ze heeft een keerzijde, ze gaat met ons op de loop. De keuzemogelijkheden zijn even onbeperkt als de alternatieven die we kunnen bedenken. De kunst is om hier luchtig mee om te gaan. Een landschapsschilder doet iets creatiefs met een panorama. Hij speelt met twee alternatieve werkelijkheden: het landschap dat hij waarneemt en dat wat hij weergeeft.
Als het gaat om wereld-, mens- of zelfbeelden kun je ook alle kanten op. Mensen hebben bewust of onbewust een oriëntatiekader, een levensbeschouwing. Die verandert voortdurend enigszins door hun ervaringen. Ik noem dat een zingevingspel. Als het goed is, neem je de vooronderstellingen die eraan ten grondslag liggen wel serieus. Ze bepalen de spelregels. Maar bijvoorbeeld een crisis in je leven kan uitwijzen dat waar je decennialang in hebt geloofd, toch niet overtuigt. Je vraagt je af waar God was en valt van je geloof. Of de crisis sterkt juist je geloof. Mensen proberen een oplossing te vinden voor het feit dat het leven niet altijd klopt. De Vlaamse hoogleraar wetenschapsfilosofie Jean Paul van Bendegem noemt de mens een geniale prutser. Het geniale zit hem in eindeloze betekenisgeving, het gepruts in de moeizame manier waarop we hiermee omgaan.”
Welk zingevingspel speelt u zelf?
“Ik ben actief in een doopsgezinde gemeente. Volgens mijn kieswijzer zit ik aan de religieus vrijzinnige kant en stel ik me tamelijk inclusief op. Dus met de blik naar buiten gericht. Dat strookt met de activiteiten van onze gemeente. Op de lezingen en poëziemiddagen komen ook mensen van buiten ons genootschap af. Het is een geïnstitutionaliseerde vorm van levensbeschouwing die deels ook op zelfverwerkelijking is gericht en een beperkte hiërarchie kent.”
U heeft uw lidmaatschap van de Protestantse Kerk in Nederland vorig jaar opgezegd. Speelt de PKN het spel te serieus?
“Inderdaad. Mijn ouders hebben me gereformeerd grootgebracht en ik werd hervormd toen ik trouwde. In Brazilië werkte ik bij de theologische faculteit van de Lutherse kerk en deed ik daar mee. Met de PKN kon ik me steeds moeilijker vereenzelvigen, zowel op landelijk als lokaal niveau. De fusie van verschillende kerkgenootschappen waaruit deze organisatie is ontstaan, heeft voor een conservatievere koers gezorgd. In het fusieproces speelden machtsprocessen een rol die niet benoemd zijn, maar wel mede de inhoud bepaalden. Dat proces zet zich voort. Bij het organiseren van een zingevingspel is macht onvermijdelijk, maar je moet haar wel goed inzetten. Wie bepaalt welke boodschap verkondigt wordt en met welke middelen, denk aan mensen en geld. Die vragen dien je expliciet te maken.”
U refereert in uw boek aan een voetbalwedstrijd. Schaart u dat spel ook onder de levensbeschouwingen?
“Het spel kan beperkt blijven tot twee maal drie kwartier, maar ook een doel in iemands leven worden. Dan kunnen waarden en normen een rol spelen. Zoals een sterke vereenzelviging met de club en saamhorigheid. Het wij-gevoel versterkt een zij-gevoel en fans onderscheiden zich door herkenbare shirts, petjes en sjaals te dragen. En ze verdedigen elkaar. Ajax-aanhangers kunnen na overlijden zelfs hun as laten verstrooien op gras uit het oude Ajax-stadion. Massaal een wedstrijd bijwonen doet iets met mensen, fans gaan voor de ervaring. Hetzelfde verhaal kan gelden voor bezoekers van popconcerten.”
Velen stevenen ongetwijfeld in de automatische piloot af op het graf. Heeft u een boodschap aan hen?
“Kijk minstens eens per jaar in de spiegel en vraag je af of dit is wie je wilt zijn. Je kunt jezelf altijd nog gelijk geven. Je blijft op de dood afstevenen, maar wellicht kom je op het idee om bakens te verzetten. En vergeet die knipoog niet.”
.
Mijn onderzoek naar zingeving volgen? Laat je e-mailadres hier achter.
Waardeer je dit artikel? En wil je weten welke rol zingeving speelt in ons leven en de maatschappij? Doneer dan een bedrag naar keus. Zo help je mij verder te werken aan een onderzoek en kwaliteitsartikelen hierover. Veel dank!
Tot nu toe gedoneerd: € 378,06
.
Lees ook met André Droogers:
En eigentijdse levensbeschouwingen; mijn interview met Yuval Harari:
Dit najaar gaat André Droogers met de Kieswijzer en levensbeschouwingen aan de slag tijdens ons jaarlijkse vijfdaags verblijf in het Franse Vézelay. Mee? Stuur een mail.
Volgens mij gaat de gedachtengang van André Droogers daar verkeerd. Hij schrijft over de zingeving: “Religie wordt geassocieerd met het transcendente, datgene wat ons overstijgt. Daarbij kun je aan God denken, maar ook aan de natuur of de dood ” . Maar de God van Abraham is juist helemaal niet iets transcendents. Dat wordt alleen maar zo voorgesteld. De God van Abraham is wel te begrijpen. Is ook vooral niet geestelijk, maar juist lichamelijk.
Abraham bedacht ( in het begin was er het woord) als zingeving van het leven voor zijn volk om uit dat volk een mensfokkerij te beginnen. Zoveel mogelijk kinderen; de sterken en begaafden koesteren en de zwakken dood laten gaan ( offeren) . En dan hoorde volgens Abraham zo ’n volk geen verantwoordelijkheidsgevoel meer te hebben. Enkel geboden. Dus deed men voortaan alsof het gebeuren een god is. Daarmee werd het gebeuren, als zijnde God, verantwoordelijk. Een bedachte kunstmatige religie. Ikke voor mij en het gebeuren gebeurt met de anderen. Het is wat moeilijk te begrijpen omdat Abraham dat gedrag inpakte in een geloof. Mensen doen nu soms wel aan de verpakking ( het aanbidden van het gebeuren) , maar niet aan de bedoeling. En zijn dan, hoe tegenstrijdig en absurd, juist wel verantwoordelijk voor de ander (de medemens) en het ander (het milieu) .
De atheïstische voorlichting schiet soms hopeloos te kort.
Abraham heeft zijn God nooit in levenden lijve aan zijn volk kunnen voorstellen, dus die God blijft transcendent. Naar het waarom van religie kunnen we alleen gissen. Het gebrek aan volledige grip op ons leven lijkt me een heel aannemelijk standpunt.
Als transcendent betekent dat het ons overstijgt, dus dat we het niet kunnen begrijpen, is dat niet zo. We kunnen het wel begrijpen.
Een god is een macht die ergens verantwoordelijk voor is. De zon, de regen, de oorlog. Toen we het konden verklaren vervielen die goden.
Als er één god is, zoals Abraham het voorstelde, is dat het alles. Oftewel het verantwoordelijke. En het verantwoordelijke voor wat er gebeurt is altijd en overal het gebeuren. Omdat het gebeuren steeds doorgaat door de energie en zolang er energie is. De god van Abraham is dus gelijk aan het gebeuren. Abraham heeft die religie dus bedacht met die specifieke bedoeling.
Transcendentie begrijpen we niet op een rationele manier. God is een menselijke verklaring voor dit fenomeen, evenals sommige wetenschappelijke theorieën.
De religie van het geloven in één god is nu juist wel rationeel uit te leggen en hoort daar niet (meer) bij. Het geloven in God of Allah is een functioneel instrument. Dat tegen alles in stand wordt gehouden.
Het geloven in God is bedacht om mensen aan de regels te houden. Bij Abraham ging dat aantoonbaar om de mensfokkerij.
Ik zal het allemaal nog maar eens uitleggen, omdat de meeste mensen het totaal niet begrijpen.
Het hele gebeuren is 13 miljard jaar geleden met de oerknal begonnen.Er ontstond energie, ruimte en tijd. En er ontstond Het Gebeuren. De energie die bij het begin van het gebeuren ontstond laat het gebeuren steeds doorgaan. Het gebeuren is dus steeds volledig verantwoordelijk voor wat er daarna weer gebeurt. Geen andere macht is daar voor nodig. Zeker geen door de mens bebidbare en beïnvloedbare macht. Met onze wetenschap is dat rationeel begrijpelijk. Vroeger niet. Toen verklaarde men de dingen die gebeurden als door goden.
Abraham leefde 3700 jaar geleden. Hij stelde dat er geen goden (onbekende verantwoordelijke machten) nodig waren om de dingen te laten gebeuren. Er was voortaan één god. = Het Verantwoordelijke. Alles wat gebeurt, gebeurt door Het Verantwoordelijke. Door God. Dan heb je als mens geen verantwoordelijkheid. Het gebeuren , beschouwende als zijnde een god, is verantwoordelijk.
Dat is het gedrag van Abraham. En met toevoeging van mystiek en verpakking werd dat het geloof van Abraham.
Volgens bijbelboeken en de dagelijkse praktijk bestaat het gedrag van Abraham vooral uit: trots op veel kinderen, geen zwakker begaafden (die worden geofferd) , volk van god (dus meer waarde dan anderen) , nooit verantwoordelijk zijn (volk van strijd in plaats van zorg) , alles in mystieke verpakking bespreken (maakt het onbegrijpelijker en daardoor acceptabeler) .
Wij in Europa hebben dat ook bijna 2000 jaar gedaan. Maar wij waren anders. Wel verantwoordelijk. Niet offeren. Ja, ons zelf. We zijn door die 2000 jaar geloof niet echt abrahams geworden. En we begrijpen het gedrag en geloof van Abraham ook niet. Door de mystiek. Onze verantwoordelijkheid van nu is daardoor min of meer zinloos. Omdat mensen het gedrag van Abraham weg zetten als iets transcendents.
Veel eigentijdse christenen zullen het eens zijn met jouw omschrijving van Het Gebeuren. Zij noemen dat God.
Als je gelooft in de evolutieleer, zul je het Abraham niet kwalijk nemen dat hij naar zijn aard (en cultuur) handelde.
Maar dan zie je niet dat onze cultuur, waar binnen jij ook deze onderwerpen wetenschappelijk kunt beschrijven, verzwakt en verdrukt wordt. En eindigt. Ik wil de strijd toch nog maar eens aangaan.
De zorg voor milieu, klimaat, zwakkeren, vrouwenrechten, dieren, uitstervende soorten, kortom verantwoordelijkheid; moet niet voor niets zijn geweest.
Geloven betekent niet geen verantwoordelijkheid nemen, dat is te simplistisch. Kijk naar de CU bijvoorbeeld met hun groene agenda. Er zijn ook plenty gelovige wetenschappers. Het idee dat geloof en wetenschap niet samen zouden gaan, is inmiddels wel achterhaald.
Dat zal dan beter uitgelegd moeten worden. Abraham heeft bedacht om een mensfokkerij te beginnen. Zijn volk moest voortaan niet meer leven op basis van enige verantwoordelijkheid voor elkaar, alles op basis van het egoïstisch zijn met in acht neming van de door hem vastgestelde geboden. Meer is het niet. Zoveel mogelijk kinderen, de zwakkeren offeren en geen verantwoordelijkheid voor de ander en het ander.
Dat geloof is een toegevoegd toneelstuk. Dat mag om mij, daar ga ik niet tegen strijden, ik ga dat wel uitleggen.
Ik wil wel strijden tegen het gedrag van Abraham om nooit verantwoordelijk te zijn. Het is toch vreemd dat we al sinds de 70er jaren op verzoek van de milieudeskundigen voldoen aan de opdracht om ons kindertal te minderen, dus uit verantwoordelijkheid, maar het toneelstuk niet afschaffen. De verantwoordelijke mens geeft ruimte aan de onverantwoordelijke en legt zelf het loodje.
Het heeft mij ook een paar jaar gekost om het 100% te begrijpen