Rituelen – Mensen doen religie, met hun zintuigen. Dat deden ze altijd al en dat zullen ze blijven doen, gezien het hoge percentage gelovigen wereldwijd.
Wetenschapsclub NWO heeft dat goed begrepen, want ze gunt haar prestigieuze Spinozapremie voor het eerst aan een religiewetenschapper. Een ongelovige en eigenlijk een cultureel antropoloog, dat dan weer wel. Birgit Meyer verdiende haar sporen met uitgebreid onderzoek naar geleefde religie in Ghana. Ze kijkt dus in het bijzonder naar de ervaring en expressie, het doen, ervan. En dat spreekt in het belevingstijdperk ongetwijfeld meer tot de verbeelding dan de bestudering van een abstractie.
De jury was vooral gecharmeerd van haar interdisciplinaire aanpak. Ze schroomt niet om opvattingen uit mediastudies, filosofie, religiewetenschappen en antropologie aan elkaar te rijgen. Deze voortvarendheid levert spannende inzichten op over zintuiglijke prikkels en de emotionele kracht van religieuze beelden.
Betekenis rituelen
Meyer gaat aan de slag gaat met concrete zaken. Met ons lichaam ervaren we beelden, objecten en klanken en hebben daarbij zo onze rituelen. In religie worden deze gecultiveerd om een brug naar een andere werkelijkheid te slaan. Dat doe je dus met je zintuigen.
Dit artikel lees je gratis. Wil je me helpen verder te werken aan mijn onderzoek naar zingeving en kwaliteitsartikelen hierover? Doneer dan onderaan een bedrag naar keus.
Magisch
Samen met een collega die ook religiewetenschapper is, probeer ik zoiets in Vézelay. Deze Franse pleisterplaats is een goudmijn aan eeuwenoude, spirituele overblijfselen met een bijna magische uitwerking. We onderzoeken in gezelschap van andere geïnteresseerden wat we daar als ongelovigen nog mee kunnen. Want religiositeit is wat ons betreft niet voorbehouden aan degenen die wél overtuigd zijn van een buitennatuurlijke entiteit. Maar dat is weer een andere discussie.
Voorbeelden rituelen
Religie is volgens Birgit Meyer zo aantrekkelijk omdat ze de zintuigen prikkelt. Deze prikkeling roept emoties op. Kunst heeft ook zo’n effect. Je wordt geraakt, je beleeft iets. Die andere werkelijkheid? Ik denk aan het kaarsje dat ik opstak voor een collega die veel te jong uit het leven stapte. Niet omdat ik geloofde haar zo nog te bereiken. Het was ‘slechts’ een ritueel dat geruststellend inwerkte op mijn gemoedstoestand.
Geloof bijzaak
Filosoof en atheïst Ger Groot zei het al: een religieus leven begint met het ritueel en alles wat daarbij van pas komt. Geloof is bijzaak. Eerst de handeling, dan pas het idee. Het lichaam ervaart en geeft je de kans om erover na te denken. Dan kun je dus op het idee van een opperwezen komen. Of niet. Die rituelen, zegt Groot, gebruiken we om de tomeloze tijd te structureren. Denk aan de indeling in seizoenen en jaren met bijbehorende riten. Een kwestie van betekenis geven. Welke, is van ondergeschikt belang.
We doen religie, met of zonder God. Of noem het spiritualiteit. Want illusie of niet, die ‘andere’ werkelijkheid laten we toch niet aan onze neus voorbij gaan?
Meer lezen over de zinvolle draai aan ons leven? Laat je e-mailadres hier achter.
.
Waardeer je dit artikel? En wil je weten welke rol zingeving speelt in ons leven en de maatschappij? Doneer dan een bedrag naar keus. Zo help je mij verder te werken aan dit onderzoek en kwaliteitsartikelen hierover. Veel dank!
.
Tot nu toe gedoneerd: € 318,06
Lees ook:
- Wat we van religie kunnen leren
- Hoe je een religieuze ervaring oproept
- Voedingsrel markeert zoektocht naar een beter zelf
er is niets nieuws onder de zon! vanaf de eerste mensen zochten zij via de zintuigen verbindingen te leggen tussen zichzelf en de ander, tussen de mensen en de natuur en tussen mensen en het hen overstijgende. religieuze behoeften, dus de behoeften om zich verbonden te voelen, te weten, geborgen te voelen in een onherbergzame wereld is dus zo oud als de mensheid. Het verbaast mij dat dit toch steeds weer nieuw lijkt! Geloven doe je o.a. met je voeten; pelgrimeren is ook zo oud als de mensheid. en Vezelay is daar een uitdrukkelijke plaats bij: ligt op de weg naar Santiago! en zelf bied ik geborgenheid in onze herberg op deze route: in augy sur aubois. Welkom. zie: pelgrims
Inderdaad niks nieuws onder de zon. Maar opvallend dat dit onderzoek nu beloond wordt door de wetenschap. Omdat religie urgent is, zoals ze zelf aangeven. Maar wellicht ook omdat het concreet is en past in deze tijd waarin beleving en emotie de hoofdrol spelen.
> een religieus leven begint met het ritueel en alles wat daarbij van pas komt.
> Geloof is bijzaak. Eerst de handeling, dan pas het idee.
Ik ben het hier echt niet mee eens. Ger mag dit trachten te onderbouwen, maar religie is eerst gebaseerd op een zintuiglijke prikkel (“Hey, is dat een bliksem?”), dan een hypothese (“Er is vast een god die die bliksem maakt”), dan een volgende prikkel (“Die bliksem heeft dat huis vernietigd. Dat heeft vast een reden! De bewoners waren vast niet goed volgens de bliksem-goden”) en daaruit volgt een ritueel (“Laten we elke dag in ons huis met een vonk een vuur aansteken en een stuk eten offeren, om de bliksemgoden te eren en niet te krenken.”).
Zoals ik het hier lees is er eerst een ritueel (“Laten we elke dag een stuk eten verbranden”) en daarna wordt er een geloof aan gehangen (“We offeren dit aan de bliksemgod, zodat die ons met rust laat”). Ik denk dat dat omgekeerd redeneren is. En op zijn manier valt er van alles onder religie – tot en met het bijgelovig kussen van een grassprietje op het voetbalveld door een speler. Dat zou volgens Groot dus leiden tot het vereren van de Voetbalgod?
Ook zijn redenatie dat er eerst gewaarwording moet zijn om daarna tot een opperwezen te komen, klopt niet. Descartes baseerde zijn god-geloof niet op gewaarwordingen maar juist op rationeel nadenken, waarbij hij zijn gewaarwordingen volledig in twijfel trok. Binnen twee stappen had hij gededuceerd dat hijzelf wel bestond omdat hij twijfelde over zijn bestaan, en een paar stappen verder had hij ontologisch gededuceerd dat er een God moest bestaan enkel en alleen omdat hij ‘wist’ dat er iets moest zijn dat ultiem goed en mooi was. Groot’s stelling dat mensen dit niet doen, klopt dus niet naar mijn idee. Ook talloze christelijke en islamitische apologisten trachten niet anders dan met logisch redeneren een god te bewijzen. Hun religieusiteit stamt (volgens henzelf) niet uit hun waarnemingen, maar vanuit nadenken. Matt Slick is zo iemand die dat fervent bevecht. Hij mist allerlei planken, wat mij betreft, maar hij gelooft er zelf heilig in.
Maar religie prikkelt inderdaad onze zintuigen via beeld, geluid, reuk en aanraking. En het baant zich daarmee een weg naar ons spirituele (sterk subjectieve) ego en (naar mijn mening) streelt dat ego precies zoals we dat zelf wensen te voelen.
Eerst is er de aarde, pas daarna de geest en zijn ervaring van zin, lijkt de evolutiebiologie te zeggen. Geest steunt op stof, het ‘hogere’ op het ‘lagere’. Godsdienst verwijst ons terug naar de wereld. Elke religie wortelt in de materialiteit van het ritueel, stelt filosoof Ger Groot. Het is nog steeds een gangbaar idee dat ‘de waarheid’ in het denken te vinden is. Ik vind het wat ouderwets. Zo blijft de fysieke kant van ons bestaan het ondergeschoven kindje.
Jouw voetballer en dat grassprietje zijn er een mooi voorbeeld van. Het besef geen grip te hebben op de afloop van de wedstrijd, maar zich toch laten aan spreken door een ritueel. Bijgeloof is ook een vorm van religiositeit.
Ger verwoordt het mooi in zijn essay Wel goed maar niet God.