Wat filosofen weten – Ons verlangen naar geluk wijst op een tekort. Volgens antieke denkers was filosofie de weg naar een oplossing. Geldt dat nog steeds?
Het scheelde weinig of op het visitekaartje van Hans Thijssen had ‘investment banker’ gestaan. Maar de Nijmeegse hoogleraar filosofie, toen net terug van Harvard, besloot anders. Hij besefte in de sollicitatieprocedure dat geld hem te weinig deed om er hard voor te lopen. En troostte zich met de gedachte dat Aristoteles trots op hem zou zijn. Die begreep ruim tweeduizend jaar geleden al dat filosofie de mens gelukkig maakt om wat ze is.
Wat filosofen weten
Toch had filosofie in de oudheid wel degelijk nut. Het menselijk verlangen naar geluk is universeel en filosoferen bood een mentale training om dit ultieme doel te bereiken. Dat verlangen had meer gedaanten. Zo wezen ook de begeerte naar macht, geld en seks op het gemis van geluk. Plato zag hier een verlangen naar onsterfelijkheid in. Helaas zijn we overgeleverd aan eindigheid en die proberen we moeizaam het hoofd te bieden door ons voort te planten. Op geestelijk niveau pogen we die te ontstijgen door onze zucht naar het hogere. Hieruit komt naast bijvoorbeeld kunst, filosofische kennis voort, het hoogste goed volgens de oude Grieken.
Dan betrekt Thijssen de inzichten van Boeddha, een tijdgenoot van Plato, erbij. Ook die herkent het gemis. Alleen ziet deze wijze uit Nepal ons vastklampen aan een illusoir ‘ik’ als oorzaak. Dat zou ons onzeker maken over de wereld om ons heen. Ons ‘ik’ heeft geen grip op de werkelijkheid en zorgt ervoor dat we lijden. Daar waar de westerse Descartes uiteindelijk het ‘ik’ bevestigt door zijn stelling ‘ik denk, dus ik besta’, kiest het boeddhisme voor een ‘veranderlijk proces’.
Betekenis
Individualistisch? Ja, maar zowel de oosterse als de westerse denkers uit de oudheid zetten hun visies in een groter kader. De Grieken plaatsten de mens in het universum en gaven met dit verhaal betekenis aan de wereld. Eén van de manieren waarop wij omgaan met het gemis en de basis voor religie en filosofie. De antieke filosofen onderbouwden hun kosmisch verhaal met argumenten. Het christendom vond betekenis in een verhaal over bovennatuurlijke transcendentie en nam het stokje van de filosofie over in de Middeleeuwen.
Zingeving
Maar nu het christendom veel West-Europeanen niet meer aanspreekt, kan de filosofie weer uitkomst bieden. Die ontwikkelde zich echter van gelukskunde naar een theoretische activiteit zonder band met ons alledaagse leven. De academische filosofie zou meer moeten doen met de spirituele hunkering, het religieuze temperament volgens filosoof Thomas Nagel, die voortkomt uit het gemis en in iedere mens zou sluimeren. Het is een verlangen om met iets groters in contact te komen, iets dat hem overstijgt. Volgens Thijssen kunnen we belangrijke thema’s als zingeving en geluk niet enkel aan traditionele religies en sociaal-psychologen overlaten.
Levensvragen
Thijssen signaleert in onze samenleving behoefte aan een leidraad bij levensvragen. Wie ben ik, waar leef ik voor; de academische filosofie kan helpen hier antwoorden op te vinden. Tenminste, als ze haar millennia oude basis, een levenswijze, omarmt. Alhoewel Thijssen geen ideale manier van filosoferen aanbeveelt, pleit hij wel voor Bildung met filosofische teksten. Ze zijn een houvast om dag in dag uit om te gaan met lijden en geluk. Hoe we dat uiteindelijk doen, blijft vooralsnog de vraag.
Meer lezen over wat filosofen weten? Schrijf je hier in.
Lees ook:
- Zingeving en geluk zitten in je genen
- Goede voornemens volhouden? Dit jaar doen we het anders!
- De val naar onsterfelijkheid
- Feiten komen uit je hoofd
Wat filosofen weten. Over het verlangen naar geluk en de honger naar kennis. Hans Thijssen (Uitgeverij Vantilt) 124 blz / € 14,95
Een vorige versie van dit artikel verscheen in Filosofie Magazine.
Beeld: Afbeelding van Manfred Richter via Pixabay.