Wat is religie – Even geen tijd voor zingeving, zo is sinds de crisis regelmatig te horen. Maar als we willen overleven zullen we wel moeten. Religie is als zingevingssysteem niet voor niets met de mens mee geëvolueerd.
Zin geven is overleven: deel 2
Goede raad is duur. Aan zingeving doen, staat deze maanden in ieder geval niet in de top-3 van de goedbedoelde adviezen. Tijdens een crisis zou je er zelfs geen tijd voor hebben. De handen moeten uit de mouwen, levens gered en oplossingen bedacht voor onder meer brakke corona-apps. Het is de mens op zijn best. En zo luidde de aanbeveling van een twitteraar aan een wanhopige mede-tweep zingeving even te parkeren en op praktische zaken te focussen.
Ook een columnist in de Volkskrant liet er onlangs geen misverstand over bestaan. Ze betoogde dat de zoektocht naar zingeving een luxe is geworden ‘die velen zich niet meer kunnen veroorloven. Het wordt aanpoten…’. Het is veelzeggend dat de activiteit hier is verbasterd tot een van de vele waaruit je kunt kiezen, en vooral gaat over wie je zelf bent en wat succes voor je betekent. Zingeving is daarmee gekaapt door het nutsdenken. Is het nu bruikbaar, kun je er iets mee oplossen? Zo niet, dan schrappen we de bezigheid.
Wat is zingeving
Voortijdig, want geen oplossing zonder reflectie. Waarom doen we wat we doen? Dat is de hamvraag bij zingeving. En daarop hoéf je geen alomvattend antwoord te vinden op de vraag naar de zin van het leven zelf. Of we ons handelen als zin- of waardevol beschouwen, hangt af van de context en de consequenties. En die ervaren we ten eerste op alledaags niveau. Mogelijk overweeg je een hoogwerker in te huren om je jarige oma op de derde verdieping in het verpleeghuis toe te zingen. Op veilige afstand, want je wilt haar gezondheid beschermen. Of wordt zo’n bezoek voor oma te beladen? Zonder corona is het sowieso een absurde en betekenisloze actie.
Een beslissing over deze actie neem je, zoals bij iedere bewuste keus, niet zonder stil te staan bij de waarde en de gevolgen ervan. Dat maakt zingeving tot een doorlopende, nooit aflatende bezigheid. Op een hoger plan ten tweede; zijn er door de crisis nog inzichten voor de toekomst te oogsten? Wellicht zitten we ‘met z’n allen’ niet meer op het door ons gewenste spoor en verschuiven er prioriteiten, zoals minder winstmaximalisatie en meer menselijk welzijn.
Digitaal bezinnen
Het zijn afwegingen die velen juist tijdens een crisis bezighouden. En als groepsdieren duiden we ons ontwrichtte dagelijks leven liever niet in eenzaamheid. Dus ontmoeten we vrienden digitaal. Zo schreef een lezer me dat ze haar naasten vooral ziet met videobellen. Niet alleen om even een toost op de zondagmiddag uit te brengen, ook om stil te staan bij zaken als bewust of anders leven, ‘dat wat ons werkelijk bezighoudt.’ Een andere lezer vertrok naar Vietnam om familie bij te staan in de crisis, waarvoor vrienden hem vooraf moed en vertrouwen gaven, ‘als cadeautjes’.
Daarnaast haken mensen aan bij georganiseerde online-bijeenkomsten, waarin ze zich door anderen laten inspireren bij hun bespiegelingen. Meditatiesessies en kerkdiensten in de virtuele ruimte floreren. De deelnemers zeggen er wel bij te varen.
Daarom haast de religieuze gemeenschap zich om zingeving onder de aandacht te brengen. Christelijke kranten als het Nederlandse Dagblad en het Reformatorisch Dagblad kopten onlangs dat eenderde van de Nederlandse bevolking sinds de crisis meer met zingeving bezig is, en niet alleen religieuzen. Evangelisatieclub Alpha Nederland die het onderzoek hiernaar liet uitvoeren, zegt kansen te zien voor kerken. Zingeving is van oudsher dan ook hun corebusiness.
Existentiële onzekerheid is blijvend
En daar wringt wellicht de schoen. Want bezinning is al niet hip in een oplossings- en korte-termijngerichte samenleving, die traditionele bron van zingeving, religie, is helemáál achterhaald. Waarom zou je ziel en zaligheid ophangen aan een God waar niets zinnigs over te zeggen valt, laat staan van te verwachten? Op Facebook sprak men van ‘waanzin’ en ‘idioten’ toen een Eindhovense priester wegens de crisis de stad vanuit een helikopter wilde zegenen. Religieuze ambtsdragers zouden er beter aan doen mensen te helpen in plaats van te bidden.
Maar degenen die troost putten uit deze rituelen, verwachten geen pasklare antwoorden. Een zingevingssysteem als religie biedt naast bezinning óók omgang met wat we niet in de hand hebben, in dit geval het coronavirus. Die omgang daarmee, zoals ritueel, is van alle tijden en voorlopig nog niet op zijn retour. Want of je nu God voor waar houdt, de oerknal of de kracht van oplossingsgericht denken, existentiële onzekerheid blijft. Ook met een goed werkende corona-app weet niemand of hij morgen geveld zal zijn door het gevreesde virus.
Die structurele misvatting over bezinning en rituelen verwijst naar een houding die voor de crisis al begon te knellen. Problemen zijn er om op te lossen en daarvoor draag je zelf de verantwoordelijkheid. Een matige beoordeling op de werkvloer of langdurig last van een verbroken relatie? Dan put je voor inspiratie uit de keur van mogelijke oplossingen die onze welvarende en geavanceerde samenleving ons aanreikt. Je schoolt je bij, gaat in therapie of doet gewoon nog beter je best.
So far so good, zou je zeggen. Maar door gejakker en de het-kan-altijd-betermentaliteit zijn we iets uit het oog verloren. Wat als ‘het probleem’ blijft bestaan? Niet alles is in een vooraf bepaalde termijn of überhaupt oplosbaar. Ondanks dat ieder weldenkend mens dit zal beamen, wordt regelmatig iets anders gesuggereerd, zoals hierboven blijkt. Zingeving en zingevingsystemen als religie zetten de rem op een doorgeschoten maakbaarheidsideaal.
Rituelen zorgen voor meer welzijn
Dat we niet zonder zingeving kunnen, weten cognitiewetenschappers al langer. Daarover interviewde ik twee jaar geleden enkele van hen voor Vrij Nederland. Betekenis of bedoelingen waarnemen, ook als ze niet stroken met de realiteit, helpen de beperkte mens om gevaar te signaleren en complexe sociale situaties te doorgronden. Deze mee-geëvolueerde neiging kunnen we volgens onderzoekers daarom beter niet onderdrukken. Religie was een volgende ontwikkelingsstap en zorgde door de bindende kracht en gezamenlijke rituelen voor verhoging van het menselijk welzijn. Los van de uitwassen die iedere hechte gemeenschap kunnen aankleven, blijken aanhangers nog altijd beter te presteren, langer te leven en gelukkiger te zijn, zo concludeerden ze. Persoonlijke en collectieve zingeving hangen hier nauw met elkaar samen.
Wat is religie?
Moeten we massaal een religie gaan aanhangen? Als ‘atheïst’ zal ik dat niet snel propageren. Maar voor de omgang met moeilijk beheersbare fenomenen als de huidige gezondheidscrisis, de voormalige financiële variant of lijden in het algemeen kunnen we wel een completer mens- en wereldbeeld gebruiken. Al was het ‘maar’ om je eigen of andermans ellende te verzachten. Religie heeft als zingevingssysteem oog voor het individu in al zijn beperkingen en diens behoefte om op anderen terug te vallen. In eeuwenoude praktijken kregen ontmoeting, reflectie, en aandacht voor het menselijk tekort vorm. Daarvoor begeven velen zich nu naar de computer.
Mochten we traditionele religie definitief de rug toekeren, dan is het verstandig om nog even om te kijken. Met of zonder God zullen we ons moeten afvragen waar we het in godsnaam allemaal voor doen en hoe we dat met elkaar gaan vormgeven. De antwoorden zijn ook in de religieuze praktijk niet in beton gegoten. Maar wetenschappers zien inmiddels wat ‘gelovigen’ al millennia weten: zonder die zingevende houvast gaan we het niet redden.
.
Dit is deel 2 van een serie over betekenis geven aan een nieuw alledaags leven. Volg de serie hier.
Lees hier deel 1 van de serie Zin geven is overleven.
Of meer over Wat is religie:
Hoe spirituele ervaringen ons leven beïnvloeden
Waardeer je dit artikel? En wil je weten welke rol zingeving speelt in ons leven en de maatschappij? Doneer dan een bedrag naar keus. Zo help je mij verder te werken aan dit onderzoek en kwaliteitsartikelen hierover. Veel dank!
Tot nu toe gedoneerd: € 378,06
Ha Jolanda,
Dank voor je mooie blog. Ik heb gedoneerd. Ik kan me helemaal vinden in je verhaal over de noodzaak van zingeving en het vinden van vormen waarbij we niet hoeven terugvallen in religie. Voor mij gaat dat ook om een verschuiving van autoriteitsdenken (de pastoor vertelt het ons en wij gehoorzamen) naar een dieper besef van gedeelde menselijkheid en wederzijdse afhankelijkheid.
Dank je wel!
Inderdaad, en dat besef leeft ook in een aanzienlijk deel van de religieuze gemeenschap. Die pastoor is tegenwoordig voor velen meer een inspiratiebron dan iemand die zegt hoe je moet leven. Religie transformeert.